دستورالعمل نمونه برداری از خاک (گلخانه)
برای نمونه برداری از خاک گلخانه نباید خاک خیلی مرطوب باشد به طوریکه گلوله تشکیل شده از خاک به راحتی از هم بپاشد. اگر رطوبت نمونه خاک زیاد باشد امکان مخلوط کردن همگن نمونه های مختلف و تهیه نمونه مرکب وجود ندارد. نمونه ارسالی به آزمایشگاه، ترکیبی از چند نمونه برداشت شده از نقاط مختلف گلخانه است که در روش نمونه برداری درباره آن توضیح داده خواهد شد.
مرحله 1- به منظور نمونه برداری از خاک، گلخانه خود را به چند بخش مختلف تقسیم بندی و از هر قسمت یک نمونه به آزمایشگاه منتقل نمایید. با توجه به اینکه مدیریت تغذیه ای در گلخانه ها عموماً یکنواخت است و پیش از کاشت محصول عملیات تسطیح انجام گرفته است، برای تقسیم بندی خاک گلخانه لازم است به چند نکته توجه شود:
نکته اول: نباید از مناطقی که تازه کود دامی یا شیمیایی در آنها استفاده شده است، نمونه برداری خاک صورت بگیرد. برای نمونه برداری از این مناطق رعایت بازه زمانی حداقل 8-6 هفته ای از زمان اعمال کود لازم است.
نکته دوم: برای تهیه نمونه خاک، از دیواره های گلخانه، ستونهای سازه گلخانه و محل قرارگیری سیستم گرم کننده برای نمونه برداری فاصله بگیرید.
نکته سوم: تنوع محصول و رقم کشت شده را برای تقسیم بندی گلخانه مدنظر قرار دهید.
نکته چهارم: نمونه های خاک را از محدوده فعالیت ریشه گیاه تهیه نمایید ولی به این منظور دقت نمایید نمونه دقیقاً از زیر سوراخ قطره چکانها برداشته نشود و لایه نازک روی خاک (حدود 2-1 سانتیمتر) که عموماً به دلیل رطوبت بالای گلخانه و تبخیر از سطح خاک، غلظت متفاوتی از عناصر غذایی دارد را کنار بزنید.
نکته پنجم: اگر به دلایلی بخشهایی از گلخانه مدیریت متفاوتی از سایر قسمتها دارد، از هریک از آنها جداگانه نمونه برداری کنید.
نکته ششم: چنانچه تفاوت محسوسی در شرایط خاک یا رشد گیاه در بخشی از گلخانه مشاهده میکنید، نمونهای جداگانه از آن قسمت به آزمایشگاه ارسال نمایید.
مرحله 2- برای تهیه یک نمونه مرکب خوب در هر بخش، به روش زیگ زاگ نمونه برداری کنید تا تغییرات خاک گلخانه را در بر بگیرد. البته نباید از نقاطی که نماینده وضعیت کل گلخانه نیستند (به عنوان مثال مناطقی که کود در آنجا تخلیه شده است و یا ردیف کوددهی در کشتهای ردیفی) نمونه برداری انجام شود.
نکته هفتم: برای تهیه نمونه مرکب خاک از یک گلخانه احداث شده که در آن کشت گیاه انجام میشود، ابتدا، وسط و انتهای ردیفهای کشت را در الگوی زیگ زاگ نقاط بگنجانید تا با توجه به گستردگی طولی گلخانه، تغییرات خاک را به خوبی نشان کند. در صورتیکه گلخانه هنوز زیر کشت نرفته است، براساس تغییرات خاک سطحی که ممکن است از منطقه دیگری تهیه شده باشد، گلخانه را بخشبندی نمایید (شکل 1) و چنانچه گستردگی گلخانه زیاد است، بخشهای 2 هکتاری برای هر بخش انتخاب نمایید. در هر بخش انتخاب 20-15 نقطه برای تهیه نمونه خاک؛ دقت کار را تا حد زیادی بالا خواهد برد.
نکته هشتم: از ابزار مناسب نظیر سیلندر، اوگر، بیل یا بیلچه از جنس فولاد ضد زنگ یا کروم برای نمونه برداری استفاده کنید. ابزار برنجی، برنزی و گالوانیزه به دلیل آلوده کردن نمونهها با مس و یا روی، مناسب نمونه برداری نیستند.
شکل 1- نمونه برداری زیگ زاگ در هر بخش
مرحله 3- عمق مناسب برای نمونه برداری از خاک گلخانه، 30-15 سانتیمتر است. بنابراین یک نمونه مرکب از عمق 30-0 سانتیمتری خاک در هر بخش میتواند وضعیتی که ریشه گیاه با آن روبرو خواهد بود را به خوبی نشان دهد.
نکته نهم: نمونه های جمع آوری شده در هر بخش را بر روی یک پلاستیک تمیز به خوبی با هم مخلوط نمایید. ریشه ها، ساقه، سنگها و سایر مواد اضافی را از داخل نمونه خارج نمایید. سپس یک ظرف تمیز نیم لیتری را با نمونه مرکب آماده شده پر نمایید.
نکته دهم: خاک باید با رطوبت خود به آزمایشگاه منتقل شود ولی اگر نمونه خاک خیس است، اجازه دهید پیش از مخلوط کردن، هوا خشک شود تا نمونه ها بهتر و یکنواخت تر مخلوط شوند و سپس به آزمایشگاه منتقل نمایید. هرگز برای خشک کردن نمونه، آن را تحت حرارت قرار ندهید زیرا تأثیر محسوسی بر درستی نتایج آزمون خواهد داشت.
مرحله 4- برگه مربوط به اطلاعات خاک نمونه برداری شده (فایل پیوست) را برای هر نمونه تکمیل نمایید و ظرف نمونه را مطابق با کد فرم تکمیل شده، شماره گذاری نمایید.
دستورالعمل نمونه برداری از خاک (باغات)
از آنجا که غلظت عناصر غذایی خاک طی فصلهای مختلف سال متغیر است، نمونه باید نزدیک زمان کاشت یا زمان نیاز غذایی گیاه تهیه شود. بنابراین اگر باغ احداث نشده است، نمونه برداری پیش از کشت و در باغات احداث شده، اواخر زمستان و اوایل بهار بهترین زمان برای نمونه برداری خاک است. علاوه بر آن، هدف آزمون خاک نیز بر زمان نمونه برداری تأثیرگذار است. به عنوان مثال برای اندازهگیری pH، EC، روی و فسفر خاک، از نظر زمانی هر موقعی از سال میتوان نمونه برداری را انجام داد ولی از آنجا که اغلب مواقع، تجزیه کامل خاک و ارائه توصیه کودی مورد نظر باغداران است، رعایت بهترین زمان نمونه برداری در دقت نتایج تأثیرگذار خواهد بود.
نمونه برداری از خاک باید زمانی اتفاق بیفتد که رطوبت خاک خیلی زیاد نباشد به طوریکه گلوله تشکیل شده از خاک به راحتی از هم بپاشد. این موضوع به مخلوط کردن نمونه های مختلف خاک و تهیه نمونه مرکب کمک خواهد کرد. نمونه ارسالی به آزمایشگاه، ترکیبی از چند نمونه برداشت شده از نقاط مختلف باغ است که در روش نمونه برداری درباره آن توضیح داده خواهد شد.
عمق مناسب برای نمونهبرداری از خاک باغات به محدوده فعالیت ریشه بستگی دارد که خود عاملی از سن درختان کشت شده است. به طور کلی درباغات جوان تهیه دو نمونه خاک از عمق 30-0 سانتیمتر و 60-30 سانتیمتر به صورت جداگانه در تعیین وضعیت عناصر پویا و غیرپویا در محدوده ریشه ضروری است زیرا این مناطق بهترین محل توسعه آزاد ریشه ها میباشد. برای درختان زینتی و درختچه ها، یک نمونه مرکب تا عمق 30 سانتیمتری کفایت میکند. در باغات 15-10 ساله درختان میوه و انگور، با توجه به اینکه عمق موثر ریشه 150-120 سانتی متر است، تهیه نمونه های خاک از اعماق 100-60 و 150-100 هم در صورت نیاز پیشنهاد میشود. بدیهی است که توصیه کودی در باغات براساس نتایج تجزیه برگ و میوه انجام میشود ولی در مواردی با تکیه بر نتایج آزمون خاک میتوان طلاعات دقیقتری از وضعیت عناصر غذایی در خاک به دست آورد. بنابراین نمونه برداری از خاک باغات هر 5-3 سال یکبار برای بررسی وضعیت عناصر مفید خواهد بود.
نکته: در برخی باغات به ويژه باغات پسته بهتر است از لایه های ژنتیکی بطور جداگانه نمونه برداری شود. در این روش میتوان احتمال وجود سخت کفه و لایه های غیرقابل نفوذ در مسیر نفوذ ریشه و آب را پیش بینی کرد. برای تشخیص لایه های ژنتیکی میتوان از تغییرات رنگ یا بافت خاک در عمق پروفیل استفاده کرد.
مرحله 1- چنانچه در سراسر باغ، مدیریت کوددهی و یا شیب زمین یکنواخت است، ارسال تنها یک نمونه به آزمایشگاه کفایت میکند. در غیر این صورت، به منظور نمونه برداری از خاک، باغ خود را به چند بخش مختلف تقسیم بندی و از هر قسمت یک نمونه به آزمایشگاه ارسال کنید (شکل 1). در صورتی که در قسمتی از باغ روند رشد گیاه متفاوت از بقیه درختان است و یا درختان آن بخش، نشانههای کمبود عناصر غذایی یا بیماری را نشان میدهند، آن قسمت جداگانه نمونه برداری شود.
نکته اول: در نمونه برداری از خاک دقت نمایید نمونهها از مسیر چالکود یا کانالکود و یا محلهایی که کودهای دامی، شیمیایی و اصلاحکنندههای خاک اضافه شده، تهیه نشود.
نکته دوم: چنانچه مطمئن هستید خاکهای متفاوتی در بخشهای مختلف باغ وجود دارد، از هر قسمت نمونه مرکب جداگانه تهیه نمایید.
نکته سوم: اگر باغ از نظر مدیریت، خاک و شیب زمین شرایط یکنواختی دارد ولی چند نوع درخت متفاوت در باغ خود دارید، خاک زیر کشت هر درخت را در یک بخش تقسیم بندی نموده و از هر بخش یک نمونه مرکب تهیه نمایید.
مرحله 2- برای تهیه یک نمونه مرکب خوب در هر بخش، به روش زیگ زاگ نمونه برداری کنید تا تغییرات خاک باغ را در بر بگیرد (شکل1 و 2). البته نباید از نقاطی که نماینده وضعیت کل باغ نیستند (به عنوان مثال مناطقی که کود در آنجا تخلیه شده است و یا ردیف کوددهی در کشتهای ردیفی) نمونه برداری انجام شود.
نکته چهارم: از ابزار مناسب نظیر سیلندر، اوگر، بیل یا بیلچه از جنس فولاد ضد زنگ یا کروم برای نمونه برداری استفاده کنید. ابزار برنجی، برنزی و گالوانیزه به دلیل آلوده کردن نمونه ها با مس و یا روی، مناسب نمونه برداری نیستند.
شکل 1- نمونه برداری زیگ زاگ
شکل 2- نمونه برداری زیگ زاگ در هر بخش
شکل 3- مخلوط کردن نقاط هم عمق چالهها با همديگر و تهيه يك نمونه مركب
نکته پنجم: نمونه های جمع آوری شده در هر بخش را بر روی یک پلاستیک تمیز به خوبی با هم مخلوط نمایید. ریشه ها، ساقه ها، سنگها و سایر مواد اضافی را از داخل نمونه خارج نمایید. سپس یک ظرف تمیز نیم لیتری را با نمونه مرکب آماده شده پر نمایید (شکل 3).
نکته ششم: خاک باید با رطوبت خود به آزمایشگاه منتقل شود ولی اگر نمونه خاک خیس است، اجازه دهید پیش از مخلوط کردن، هوا خشک شود تا نمونه ها بهتر و یکنواختتر مخلوط شوند. هرگز برای خشک کردن نمونه، آن را تحت حرارت قرار ندهید زیرا تأثیر محسوسی بر درستی نتایج آزمون خواهد داشت.
مرحله 3- برگه مشخصات خاک (فایل پیوست) را برای هر نمونه تکمیل نمایید.
نکته هفتم: سعی کنید نمونه برداری هایی که طی سالهای مختلف در باغ تهیه می نمایید را همواره از نقاط نمونه برداری شده مشخص در سالهای گذشته انجام دهید تا روند تغییرات قابل بررسی باشد. به این منظور بهتر است نقاط نمونه برداری را با علائمی بر روی زمین مشخص نمایید. علاوه بر آن نمونه خاک سطحی و عمقی از نقاط نمونه برداری یکسان تهیه شود.
نکته هشتم: با توجه به تفاوت روشهای عصاره گیری و اندازه گیری عناصر مختلف بهتر است پیش از ارسال نمونه به آزمایشگاه دقت لازم را در انتخاب آزمایشگاه مورد نظر به عمل آورید و تلاش کنید نمونه های خود را همواره به همان آزمایشگاه بفرستید. اینکار امکان بررسی تغییرات خاک طی سالهای مختلف را میسر خواهد کرد.